‘Polarisering is per se zo slecht nog niet’

Onlangs werd ik geïnterviewd over het Zwarte Piet-debat door een student journalistiek van het Windesheim College in Zwolle, in het kader van een studieopdracht om een portret te schrijven. Met haar instemming plaats ik de opdracht hieronder.

Door: Tessa Huynh

‘Als klein kind keek ik naar zwarte piet keek zoals veel mensen ernaar keken. Zwarte piet was in mijn ogen een vanzelfsprekend onderdeel van het Sinterklaasfeest tot ik een aflevering zag van Sesamstraat in de jaren ’80. In deze aflevering zei Gerda Havertong dat zwarte piet voor zwarte kinderen helemaal niet leuk is omdat ze altijd worden uitgescholden als zwarte piet. Ik denk dat het oprecht is als mensen zeggen dat ze nooit de verbinding hebben gelegd tussen zwarte piet en racisme, maar dat doet er eigenlijk in wezen niet toe. Dat jij of ik het niet met racisme hebben verbonden betekent niet dat het voor sommige mensen niet kwetsend is.’

Marieke Borren is inmiddels al wel bekend met maatschappelijke vraagstukken zoals de zwarte pieten discussie. Ze werkt als politiek filosofe aan de Open Universiteit en is onder andere gespecialiseerd in fenomenologie op basis van ras, witheid en democratisch burgerschap. Op haar blog ‘Essays over de Wereld’ schrijft ze regelmatig over dergelijke kwesties. Zelf heeft ze ook een overtuigde mening over zwarte piet.

We leven in een democratie, en dat is nou eenmaal niet altijd even comfortabel of prettig

‘Discussies over ras, raciale ongelijkheid en raciale vooroordelen zijn me eigenlijk pas gaan interesseren en aan het hart gegaan sinds ik twee jaar in Zuid-Afrika heb gewoond. De ongelijkheid is zo groot, dat is voor een Nederlander niet te bevatten. Toen werd ik me er voor het eerst bewust van het feit dat ik wit ben. Ik kreeg daardoor ook meer een persoonlijke dimensie. Het bezig zijn met vragen rond macht en uitsluiting op basis van wie of wat iemand is. Hoe ik daarop ben gekomen? Het zal wel iets met mijn opvoeding te maken hebben. Het gaat natuurlijk ook over abstracte beginselen van rechtvaardigheid en me boos maken om ongelijke machtsverhoudingen. Ik denk dat dat voor bijna iedereen geldt die met dit onderwerp bezig is. In die zin is het toch ook wel persoonlijk en zijn het ook morele motieven die een rol spelen. Ik heb ook de drang om mensen aan te zetten om kritisch naar hun (raciale) veronderstellingen te kijken, en tegelijkertijd realiseer ik me ook hoe ontzettend moeilijk dat is. Bij het schrijven van een wetenschappelijk artikel moet ik voortdurend afwegen of ik niet mijn eigen mening heb gebruikt.’

‘Ik heb liever dat iemand hetzelfde over zwarte piet denkt als ik, maar in een democratie moet je dat ook wel kunnen verdragen van elkaar. Dat verdragen bestaat in ieder geval uit dat je elkaar niet op de kop slaat. Ik ben ook erg benieuwd of de Black Lives Matter golf van deze zomer de ontwikkelingen in de zwarte pieten discussie zal versnellen, misschien kun je het succes ervan afmeten aan de hand van het terugtrekken van zwarte pieten uit regionale sinterklaas intochten. Wat ik nu merk is dat de hele middengroep begint op te schuiven, maar volgens mij is polarisering ook per se zo slecht nog niet. We leven in een democratie, en dat is niet nou eenmaal niet altijd even comfortabel of prettig. Maatschappelijk debat hoort erbij.’

‘Inmiddels lijkt het erop dat de kritiek op zwarte piet toch het pleit aan het winnen is’, stelt Marieke Borren. Ze geeft een voorbeeld: ‘Onze minister president Mark Rutte is er toe nu toe heel dubbelzinnig in geweest, maar dit jaar is het voor het eerst dat hij naar buiten heeft gebracht dat hij snapt dat mensen het als vervelend kunnen ervaren. Ik merk dat niet alleen de links radicalen en postkoloniale denkers, maar nu ook de meer gematigde groep zich tegen zwarte piet begint te keren.’

Sponsored Post Sponsored Post Menu Meer info Learn from the experts: Create a successful blog with our brand new courseThe WordPress.com Blog

WordPress.com is excited to announce our newest offering: a course just for beginning bloggers where you’ll learn everything you need to know about blogging from the most trusted experts in the industry. We have helped millions of blogs get up and running, we know what works, and we want you to to know everything we know. This course provides all the fundamental skills and inspiration you need to get your blog started, an interactive community forum, and content updated annually.

Register now

Geen verdienste

Hieronder volgt de volledige versie van een ingezonden brief door mij die NRC op 4 april in ingekorte versie plaatste in het opiniekatern.

Dat sommigen vanuit een maatschappelijk comfortabele positie de coronacrisis als stok gebruiken om een onderklasse te slaan (Covid-19 toont ook het nut van een gezonde levensstijl, NRC, 2/4), getuigt van een gebrek aan empathie en aan inzicht in de werking van sociale ongelijkheid. 

Foto bij het hier besproken opinieartikel. Credit: Robin Utrecht. Oorspronkelijke bijschrift: Toen hardlopen nog met z’n allen mocht. Maastunnel, Rotterdam.

Obesitas en andere ‘leefstijlgerelateerde ziekten’ zijn tot op grote hoogte armoedeverschijnselen. Andersom is de gezondere levensstijl van de geprivilegieerden – met het lopen van de Rotterdamse of New Yorkse marathon als opperste statussymbool – evenmin louter eigen verdienste. 

Kuipers en Van Winkelhof zeggen niet alleen ‘eigen schuld, dikke bult’ tegen de ongezonde laagopgeleide burgers die nu met coronaklachten in ziekenhuizen worden opgenomen, maar venijniger is nog wel dat ze alvast anticiperen op hun overbelasting van de zorg, de IC’s voorop. Zoals vluchtelingen, arbeidsmigranten en anderen met een precaire burgerschapsstatus altijd en overal beschikbaar zijn om wanneer nodig als zondebok aan te wenden (Bij elke epidemie is vluchteling zondebok, NRC, 1/4), zo vervult een onderklasse van burgers deze functie voor binnenlands gebruik.

Even lijkt het erop dat de auteurs zélf waarschuwen voor medisch personeel met hetzelfde zelfgenoegzame en neoliberale mensbeeld als zijzelf. Immers, ‘gelukkig’ schrijven ze, zijn ‘de meeste artsen altruïstisch genoeg… om hun zorgtaak te willen blijven vervullen.’ 

Alleen, ons zorgstelsel is niet verankerd in wispelturige gunsten uit altruïsme, maar in het veel ‘koelere’ beginsel van solidariteit. Daarin komt het besef tot uitdrukking dat levenskansen tot op grote hoogte willekeurig verdeeld zijn. Alleen de meest naïeve, blinde of benepen meritocraat meent dat die louter op individuele prestaties berusten. Een (welvarende) samenleving die verantwoordelijkheid neemt voor de ontstellende wreedheid van het lot, dat maakt dat ons leven niet begint op een level playing field, probeert te compenseren voor botte pech. De VS tonen waartoe een zorgstelsel zonder institutioneel fundament in het solidariteitsbeginsel leidt.

Dagelijks is in deze krant te lezen hoe deze pandemie bestaande ongelijkheden aan het licht brengt en uitvergroot, zowel binnen als tussen samenlevingen. We zitten weliswaar allemaal in hetzelfde schuitje (al lijken Kuipers en Van Winkelhof enkelen alvast bij voorbaat overboord te willen kieperen), maar als de pandemie op termijn zal uitdoven, zal blijken dat sommigen (wellicht gehavend en uitgeput) wél, anderen níet de wal hebben bereikt om daar een kansrijk leven te kunnen voortzetten.

Als deze pandemie leidt tot het beschuldigen en wegzetten van groepen met weinig ‘kennis, macht en inkomen’ (Den Uyl), dan zal de samenleving na afloop grimmiger zijn geworden. 

The spatial phenomenology of white embodiment

Please refer to the online faculty journal, LOCUS (Open Universiteit NL, Cultuurwetenschappen/humanities).

View of downtown Johannesburg as seen from the Carlton Centre

Dwingende dingen. Of: arbeid bevrijdt: een murder mystery

Dingen hebben actorschap. Ze kunnen ruimtes toe-eigenen, mensen activeren, afschrikken, reguleren, in een andere richting sturen of remmen. De openbare ruimte wemelt, vaak verholen achter bloemen en planten, van zulke actieve dingen. Ook in huis en op kantoor leggen spullen ons misschien sterker hun wil op dan wij hen. ‘Wis de sporen uit!’, schreef Walter Benjamin daarom in 1933. Omdat ze oververzadigd zijn van ervaringen en verhalen, maken prullaria ons zwaar en log. Vandaag schrijven veel mensen aan quasi-autonoom voortwoekerende en in elkaar klittende spullen – met andere woorden: troepvorming – het wonderbaarlijke vermogen toe energie te slurpen en productiviteit te remmen. ‘Ontspullen’ is geen kritiek op de consumptiemaatschappij.  Spoorloosheid past juist uitstekend in de neoliberale ideologie waarvan de onherbergzame flexwerkplek maar een zichtbare uiting is. Een materieel spoor trekken geldt daarin als een daad van verzet – die ondermijnd kan worden. Dit is een murder mystery over een verdwenen aksieposter. Plaats delict is een flexwerkplek op een universiteit.

Angst voor de menigte

Al zo lang ik me kan herinneren bezorgen menigtes me klamme handen. In de Goede Week realiseerde ik me dat dit niet is veroorzaakt door beelden van fascistische massabijeenkomsten, maar van de bloeddorst van de voormalige volgelingen van de Messias in Jesus Christ Superstar (1973). Maar is de menigte per se een veelkoppig monster, of zijn er voorbeelden van pluralistische groepen burgers?

Gestuntel, de beroepsfilosoof en de burger. Of: wie het laatst lacht, lacht het best

Hoe kan het toch dat filosofen in het dagelijks leven klunzen zijn, maar zodra ze de politiek ingaan zich nogal eens ontpoppen als engerds? Ik schreef dit blog naar aanleiding van het thema van de Maand van de Filosofie (april 2019), “Ik stuntel dus ik ben”.

Illustratie bij het verhaal van Thales die in een put valt in een fabel van de Griekse dichter Aesopos  (± 620-560 v.Chr.), illustratie door John Tenniel in een uitgave van de Fabels uit 1884

Bram Fischer

Waarom dit verhaal, op dit moment? vroeg ik me voortdurend af bij het bekijken van Jean van de Veldes biopic over de Afrikaner advocaat Bram Fischer. Fischer verdedigde tijdens het Rivonia proces (Pretoria, 1963) Umkhontho we Sizwe (MK), de gewapende tak van het ANC en de SACP, de Zuid-Afrikaanse communistische partij. Bram Fischer vertelt nog eens het succesverhaal over de heroïsche strijd tegen Apartheid, ditmaal vanuit een wit (Afrikaner) perspectief.

Afgunst

Komische horror (veel bloed) met een politieke lading. De moraal van Get Out: witte mensen zijn eigenlijk jaloers op zwarte en verzinnen ingewikkelde listen om zich de eigenschappen van de laatsten desnoods met geweld toe te eigenen (hier nogal letterlijk).

---

• Get Out (US, 2016, Regie: Jordan Peele). Draait sinds vorige week in bioscopen door het land.

Zelfverzekerd doch waakzaam. Of: de paradoxen van veiligheid

De Zuid-Afrikaanse samenleving is een angstfabriek. De misdaadcijfers zijn uitzonderlijk hoog en de angst voor fysiek geweld op straat wordt breed gedeeld. Zodra je gaat nadenken over veiligheid, buitel je van de ene paradox in de andere. De ogenschijnlijk tegenstrijdige adviezen ‘Be vigilant!’ en ‘Walk with confidence!’ vormen daarvan maar een voorbeeld. Van de filosoof Merleau-Ponty heb ik geleerd dat beperkingen van lichamelijke bewegingsvrijheid wat ‘ik kan’ aantast, de flexibele lichamelijke vaardigheden die ons in staat stellen om om te gaan met wat de wereld van ons vraagt, in het licht van waar we mee bezig zijn. Het ‘ik kan’ is een belichaamde en praktische vorm van kennis. Wanneer de veiligheid van de openbare ruimte ernstig in gevaar is, overschaduwt het ‘ik kan niet’ het ‘ik kan’ en wordt de wereld kleiner. De ruimte die we met elkaar delen sluit zich steeds meer.

Beste witte mensen

Het een uiterst leerzame maar ook pijnlijke oefening als witte persoon eens tot een minderheid te behoren. Ik kan het iedereen die in Nederland tot de witte meerderheid behoort aanraden. Een verkorte versie van dit essay kun je lezen op de website van de filosofische denktank Brainwash.

Jammer voor de boodschap dat Calimero zwart is

Magtelose minderheid

De plaats van witte mensen in Zuid-Afrika op dit moment is die van de ‘magtelose minderheid’, zei de Afrikaner schrijver en dichter Antjie Krog onlangs in Buitenhof. Het was ongetwijfeld bedoeld om witte mensen – de nazaten van de Nederlandse en Britse koloniale overheersers – hun plaats te wijzen. Het is allerminst een beschrijving van de sociale en economische werkelijkheid. De regering mag dan grotendeels zwart zijn, de kleine witte minderheid (zo’n 10% van de bevolking) bezet onverminderd de sociale, economische en symbolisch-culturele macht.

Schurken

Bij Risjaar Drei, Peter van Den Begins fenomenale vertolking van Shakespeare’s schurk Richard III, zag ik telkens Zuma voor me. De verbloemde en onverbloemde machtswellust die voor geen enkele persoon of wet wijkt… sprekend.

Risjaar komt niet tot inzicht, inkeer, noch berouw, maar desintegreert psychisch en sterft eenzaam.

Appropriating colonial conquest

Attending a seminar on Carl Schmitt’s postcolonial imagination at Achille Mbembe’s research group WISER at the University of the Witwatersrand, Johannesburg, March 6. The speaker, the Greek philosopher and social theorist Andreas Kalyvas, encountered some hostility: Why does it matter that the German legal philosopher (and staunch Nazi), Carl Schmitt, was the first to see the colony as integral to European modernity (a familiar trope in postcolonial theory today)? And, as one of those present remarked, claiming that Europeans are unique in colonising the globe is but another instance of Eurocentric arrogance, as non-European peoples have historically been equally capable of conquest and atrocities, thank you very much.

Draaiduizeligheid

Het filosofie-blog Brainwash vroeg me onlangs in de aanloop naar de verkiezingen voor de Tweede Kamer te schrijven over racisme en witheid. Een hachelijke kwestie, want waarom net mij, een witte filosoof, voor deze taak gevraagd? Hieronder volgt mijn eerste bijdrage.

Witte arrogantie

Discussie met mijn partner M.:

Ik:        Ik zag een call for abstracts voor een themanummer van Tijdschrift voor Genderstudies over de dekolonisatie van de universiteit. Ik wil een opzet indienen voor een artikel waarin ik de discussie wil aangaan met Gloria Wekker en wil betogen dat ‘witte onschuld’ en ‘witte schuld’ geen vruchtbare termen zijn om over dekolonisatie te denken, in tegenstelling tot ‘wit voorrecht’.

Links: Maagdenhuis, Universiteit van Amsterdam, voorjaar 2015. Rechts: campus van de Universiteit van Kaapstad, rond dezelfde tijd

M:       Slecht idee. Waarom moeten witte mensen altijd zo nodig zwarte mensen corrigeren?

Parsifal. Of: de politiek van seks

De muziek van Wagners Parsifal is prachtig, het verhaal bederft mijn eetlust. Maar niet helemaal om dezelfde reden als het Nietzsche misselijk maakte.

De Bloemenmeisjes proberen Parsifal te verleiden. Tevergeefs.

Vrije ruimte

In de seculiere openbare ruimte bepaalt niemand de regels. Of toch wel?

Met twee vriendinnen bezoek ik het toneelstuk Niet meer zonder jou in Theater Bellevue in Amsterdam. Op de grond zittend in een zaal die is ingericht als een Turkse woonkamer, ziet het publiek hoe een moeder en een dochter elkaar geselen – verbaal (hoewel we eenmaal ook getuige zijn van een fysieke worsteling en de moeder zo nu en dan steentjes naar haar dochter gooit en haar slaat met een pantoffel). De moeder, Havva Oral (68), gekleed in een traditioneel Turks gewaad en een hoofddoek, zit gedurende de voorstelling op een stoel, als een sultan op een troon, die tegelijk een beklaagdenbank is; haar dochter Nazmiye (47), met rode naaldhakken en in een sexy rode jurk, loopt als een getergd dier door het publiek.

De waarheid – van bovenaf

Kun je de waarheid over ongelijkheid en armoede zien van boven- of buitenaf, vraag ik me af naar aanleiding van Johnny Millers fotoserie van Zuid-Afrikaanse metropolen vanuit de lucht.

Alexandra / Sandton (Johannesburg), uit de serie Unequal Scenes, Johnny Miller, SA, 2016

Naschrift: bittere amandelen

In het vorige blogbericht Prikkeldraad en doornhagen, schreef ik over de levendige hegh van amandelbomen en braamstruiken die VOC gouverneur Van Riebeeck in 1660 plantte langs de oostgrens van de Kaapkolonie. De wilde amandelboom (Brabejum stellatifolium) is inheems in Zuid-Afrika. Enkele bomen die Van Riebeeck liet planten leven nu nog en zijn dus ruim 350 jaar oud.

Van Rieebeecks amandelbomen in de nationale botanische tuin Kirstenbosch, Kaapstad

Prikkeldraad en doornhagen

VOC gouverneur Jan van Riebeeck liet in 1660 een haag van amandelbomen en doornstruiken aanleggen langs de steeds verder oprukkende grens van de Kaapkolonie. Aan de hand van een opmerkelijke logboekaantekening van Van Riebeeck en van de uitvinding van het prikkeldraad in het Wilde Westen, buig ik me over de dubbelzinnigheid van doornhagen, en de mobiele opvolger daarvan, prikkeldraad. Sluiten ze buiten, of juist op-? En gaat het om vee, of eigenlijk om mensen? Of is het een techniek om land in te sluiten en toe te eigenen? En wat vond de plaatselijke bevolking er eigenlijk van?

10,58 km Main Road, Piezografie print op Hahnemüle White Velvet papier, 81,1 x 56,4 cm, Judith Westerveld, 2016. Onderdeel van de fotocollage serie Echolocation, mede mogelijk gemaakt met steun van Framer Framed

Oordelen in grauwe tijden

In het voorgaande blogbericht, De schok van de ervaring, stelde ik in navolging van Hannah Arendt dat we niet onze oordelen achterwege moeten laten, maar ons oordeelsvermogen – dus onze verbeelding en kritisch denken – juist moeten aanscherpen, trainen en cultiveren. Veel mensen vinden dit schokkend en zijn bang dat oordelen alleen maar de polarisering tussen verschillende groepen versterkt. Of ze vragen zich af “wie ben ik (of jij) om te oordelen?” Hieronder licht ik toe wat Arendt volgens mij te zeggen heeft over oordelen dat onze aandacht nog steeds waard is.

De schok van de ervaring

Wat links na Trumps zege van Arendt kan leren: we moeten oordelen.

Ik ben zeker niet van mening dat we erg veel van de geschiedenis kunnen leren, want de geschiedenis confronteert ons voortdurend met het nieuwe. Maar er zijn wel een paar kleine dingen die we er van zouden kunnen leren. Waar ik grote bezwaren tegen heb is dat ik nergens mensen van deze generatie zie die de werkelijkheid als zodanig erkennen, en de moeite nemen er over te denken.

Van kleur verschieten

Op zoek naar Jan van Riebeecks Daghregisters (logboeken), ontdekte ik een schat, de Atlas Zuid-Afrika van de Digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren. Buiten de logboeken vond ik
er onder meer een kinderboek van Nynke van Hichtum, Oehoehoe. Hoe een kleine kafferjongen page bij den koning werd, uit 1899. Naast de te verwachten incorrectheden en het exotisme, las ik in haar voorwoord ook deze verbazingwekkende observaties:

Zooals ik reeds zei, zijn de Kaffers zwart van kleur, maar het is niet zulk dof zwart als bij de Afrikaansche negers. Er ligt een roodachtig waas over, alsof de helder roode kleur van het bloed door de zwarte huid heen schemert.

Ze zijn echter niet allen gelijk van kleur, maar dat roodachtig zwart vinden zij zelf het mooiste. Als ze van natuur dien tint niet hebben, dan wrijven zij zich trouw in met roode klei en vet. Hoe meer ze glimmen, hoe mooier ze zichzelf vinden!

De kinderen zijn bijna heelemaal blank als ze geboren worden, maar worden langzamerhand donkerder.

---

• Nynke van Hichtum, Oehoehoe. Hoe een kleine kafferjongen page bij den koning werd. 1899. Met illustraties van W. van Haestrecht.

Heer van de vliegen. Of: twee hoera’s voor de democratie

Mijn moeder appt me met de vraag of ik al eens Lord of the Flies gelezen heb. Het boek van de Nederland Leest campagne dit jaar.

Ik app terug: nee. De beroemde slotzin heb ik altijd zo hartverscheurend gevonden dat ik er tot nog toe van heb afgezien:

And in the middle of them, with filthy body, matted hair, and unwiped nose, Ralph wept for the end of innocence, the darkness of man’s heart, and the fall through the air of the true, wise friend called Piggy.

En zeker sinds vorige week woensdag kan ik geen extra duistere harten aan.

Maar toch ga ik naar de openbare bibliotheek waar ik graag werk, gelokt door een gratis boek.

Zwarte Piet als publiek ding

De meningenstrijd om Zwarte Piet is schijnbaar eindeloos, maar daarom nog niet zinloos. Sterker nog, Zwarte Piet versterkt de democratie en verbindt Nederlanders.

Gerda Havertong in Sesamstraat (1987), nadat Pino haar heeft gevraagd of hij zijn schoen bij haar voor de kachel mag zetten. Misschien slaat Sinterklaas hem wel per ongeluk over, maar “jou vergeet ‘ie natuurlijk niet.”

Clinton

Op 9 november haal ik groenten bij de Islamitische slager om de hoek. De eigenaar van de winkel knoopt met elke klant een praatje aan. Aan de meneer voor mij vraagt hij wat hij van de Amerikaanse presidentsverkiezingen vindt. De klant heeft duidelijk geen zin in een politiek praatje en geeft een ontwijkend antwoord. Als ik aan de beurt ben, zeg ik (altijd in voor een politiek praatje) tegen de eigenaar dat ik het wél erg vind. “Ja, ik ook,” antwoordt hij. “Ik vind het zo jammer dat Amerika nu geen vrouwelijke president heeft.”

Pas als ik weer mijn huis instap, bedenk ik me dat ik dit best een opmerkelijke uitspraak vind. Goed tegen mijn vooroordelen. Toch nog een lichtpuntje vandaag.

Triomf en existentiële angst. Deel 3: de Republiek der Letteren en Europa als centrum van de wereld

Dit is het laatste deel in een serie van drie blogberichten (zie hier deel 1 en deel 2) over de strijd om collectieve identiteiten en de rol van taal, kleur en geschiedenis daarin die ik schreef naar aanleiding van een symposium over de Afrikaanse roman in de VOC-zaal in Amsterdam. In dit deel over de macht om te definiëren wat literatuur is sluit de cirkel zich: ik ervaar aan den lijve hoe moeilijk het is te ontsnappen aan de strijd om collectieve identiteit.

Triomf en existentiële angst. Deel 2: Trauerarbeit en dingen die iets doen

Dit is het tweede deel in een serie van drie blogberichten over de strijd om collectieve identiteiten en de rol van taal, kleur en geschiedenis daarin naar aanleiding van een symposium over de Afrikaanse roman in Amsterdam. In dit deel denk ik na over de rol van geschiedenis daarin. Dit deel gaat over collectieve trauma’s die herinnerd, vergeten en ontherinnerd moeten worden, terwijl ze soms nog uit hun winterslaap moeten komen. En over dingen die net mensen zijn en kunnen helpen bij de Trauerarbeit.

Het Kasteel van Batavia, Andries Beeckman, ca. 1661. Het origineel is in bezit van het Rijksmuseum, op de schouw in de VOC-zaal in Amsterdam hangt een kopie.

Triomf en existentiële angst. Deel 1: de driehoek van identiteit

Naar aanleiding van een symposium over de Afrikaanstalige roman in de VOC-zaal in Amsterdam schreef ik een driedelige serie blogberichten over de strijd om collectieve identiteiten en de rol van taal, kleur en geschiedenis daarin. En passant neem ik de geschiedenis van Zuid-Afrika door en de overlap met het koloniale Nederlandse verleden en kom ik uit de kast als een Hegeliaan. En een Eurocentrist. Deel 1 gaat in op de rol van taal en kleur in de strijd om collectieve identiteiten, deel 2 op geschiedenissen en deel 3 op literatuur.

Dit deel gaat over de angst voor en de triomf over de ander⎯die soms met z’n tweeën blijkt te komen (of met nog meer). Over welhaast mystieke transformaties⎯van de collectieve ziel en van stadswijken. En over individuen en wijken die hernaamd en ontnaamd worden.

Nette schoenen

De Rhodes-zaal in de Rand Club, Central Business District, Johannesburg. Deze herensociëteit is een jaar na de stichting van Johannesburg (1886) opgericht, tijdens de koorts die volgde op de vondst van goud aan de Witwatersrand. Cecil Rhodes geldt als de oprichter; Rudyard Kipling en Winston Churchill waren prominente leden. “Een hoekje van Johannesburgs Central Business District zal voor eeuwig Engeland zijn. Maar het is niet mijn Engeland,” schreef een Britse journalist onlangs over zijn bezoek aan deze club. De sociëteit leidt sinds enige decennia een wat kwakkelend bestaan. De grote banken en mijnbouwondernemingen zijn al in de nadagen van de Apartheid uit het centrum vertrokken naar het noorden van de stad, en het ledenbestand veroudert. Noodgedwongen stelde de club zich daarom in 1993 open voor vrouwen.  

Op 3 augustus werden in Zuid-Afrika door het hele land heen gemeenteraadsverkiezingen gehouden. Rond die tijd was ik ook jarig. Hieronder volgt een WhatsApp gesprek met mijn vriendinnen L. en P. Een jaar geleden trok ik met hen door Zuid-Afrika en deden we samen pogingen de Zuid-Afrikaanse geschiedenis, maatschappij en politiek te begrijpen. Met mijn partner M. woon ik samen in een Art Deco wolkenkrabber in het Central Business District in Johannesburg, een krachtwijk, in Nederlands beleidsjargon.

De politiek van stank en lawaai

De vuilnismannen in Johannesburg staken al ruim een week. Het CBD, de binnenstad, raakt met de dag meer vervuild. Het straatvuil wordt door de hawkers, de straatverkopers, op grote hopen geveegd, waar het zich vermengt met vuilniszakken. Maar Johannesburg is door haar ligging⎯op 1750 m. zo hoog dat water kookt bij 96 °C.⎯ nogal winderig en daardoor verwaaien de plastic zakjes, de rotte groenten en fruit en de bakjes waaruit pap(maïspap) en kip worden gegeten over de straten. De troep wordt groter doordat vrijwel iedere dag protestmarsen van vuilnismannen door de straten trekken, gewapend met stokken waarmee ze mensen op straat bedreigen en vuilniszakken en – containers stuk slaan om het afval over de straten uit te smeren (een kliko blijkt ook prima dienst te kunnen doen als marstrommel). De straten zijn inmiddels bedekt met een dikke plakkerige laag, de vuilnishopen beginnen ondraaglijk te stinken en bijna iedere avond moet de brandweer uitrukken om smeulende of fikkende hopen te blussen. Het is warm, dus ramen en balkondeuren staan open, en zo vult de stank van verbrand rubber het huis. De ratten hebben het dik naar hun zin. Hoewel de staking de hele stad betreft, zijn collega’s in de rijke buitenwijken verbaasd als ik ze vraag naar hun ervaringen met de staking. Het huisvuil wordt daar door private bedrijven opgehaald, en het probleem van straatvuil is sowieso beperkt in wijken zonder noemenswaardige gedeelde openbare ruimte.

Pionier

Mensen prijzen me nogal eens om mijn commitment als ze horen waar ik woon: het centrum van Johannesburg. Ze noemen me een pionier. Maar wacht, de pionier is een Europees koloniaal stereotype.

Tegeltjes die de Grote Trek verbeelden op de schouw in de Ou Klubsaal op de campus van de Universiteit van Pretoria. Foto’s door mijzelf

Uber

Zonder Uber zou mijn bewegingsvrijheid in de binnenstad van Johannesburg, het CBD, een stuk beperkter zijn. De taxi- app stelt me in staat me snel, veilig en goedkoop te verplaatsen door Joburg. De openbaar vervoer infrastructuur (de bus) komt maar moeizaam op gang, wat vermoedelijk niet alleen te maken heeft met het hectische verkeer in de smalle straten, maar ook met een bestuurlijk tekort. Het enige (semi-)openbaar vervoer van betekenis is het systeem van mini- of combitaxibusjes die er ondanks hun alomtegenwoordigheid niet in slagen de enorme hoeveelheid forenzen in dit deel van de stad snel te absorberen. Tussen drie en vier uur ’s middags (de werkdag begint hier zeker een uur eerder dan in Nederland) ontstaan op straat lange slierten van mensen die geduldig wachten tot ze samengeperst worden in de busjes die berekend zijn op zo’n zestien passagiers, maar in de praktijk vaak veel meer mensen vervoeren. De minitaxichauffeurs zijn berucht om hun roekeloze rijstijl en hun lichtontvlambaarheid. In hun haast om zoveel mogelijk betaalde ritjes te krijgen, negeren ze stoplichten en verkeersborden en dwingen ze overal voorrang af. Ik ben regelmatig getuige van luidruchtig met elkaar ruziënde chauffeurs en er worden geregeld schietincidenten gemeld. De minitaxichauffeurs dulden geen concurrentie, waaronder Uber. Onlangs klaagde een Uber chauffeur tegen mij dat minitaxichauffeurs hem regelmatig intimideren. Weliswaar zijn Uber taxi’s niet herkenbaar aan een bedrijfsnaam, maar iedereen kent de op het dashboard geklemde iPhone die Uber haar chauffeurs verplicht stelt, vertelde hij.

Smart

Rek met poppen, bij de textielsuper om de hoek

Deze ontmoetingen heb ik tijdens een van mijn eerste middagjes boodschappen doen in de buurt, het centrum van Johannesburg:

#FeesMustFall, of: revolutionair, per ongeluk

Universiteit van Pretoria, Hatfield campus, 22 oktober 2015

Vandaag, donderdag 22 oktober, is mijn werkgever, de Universiteit van Pretoria, gesloten. Sinds de studentenprotesten tegen de voorgenomen collegegeldverhogingen vorige week in Johannesburg (University of the Witwatersrand, ofwel Wits) zijn begonnen, is de ‘onrust’⎯zoals het universiteitsbestuur in Pretoria het noemt⎯overgeslagen naar Kaapstad (UCT), Grahamstown (Rhodes University) en, uiteindelijk, Pretoria.

Ongelijkheid

Bron: website van de Nelson Mandela Foundation 

De intellectuele elite uit de wijde regio heeft zich hier, op 3 oktober, verzameld op de satelliet campus van de University of Johannesburg (UJ) in Soweto. Deze township, op ongeveer 20 minuten rijden van het centrum van Johannesburg, is een passende locatie voor de jaarlijkse Nelson Mandela lezing over ongelijkheid die ditmaal wordt gegeven door de Franse econoom Thomas Piketty. Onder Apartheid was Soweto altijd de bakermat van verzet tegen het regime en hier werd 60 jaar geleden de Freedom Charter aangenomen door het ANC en een aantal Indiase, coloured en witte politieke organisaties.

Anstey’s

Mijn nieuwe woonplaats. Uitzicht vanaf het terras van Anstey’s, appartement 122, twaalfde verdieping. De onderste foto is het uitzicht vanuit het atelier op de vierde verdieping. Foto’s door mijzelf.

Buurmeisjes

Er wordt aangebeld. Een nieuwsgierig buurmeisje van een jaar of zeven met vlechtjes vraagt of haar vriendinnen N** en K** soms bij ons zijn? Even later duiken K** (iets jonger) en N** (iets ouder) achter haar op (ik moet bekennen dat ik hun namen niet kan onthouden). Ik kom de meisjes regelmatig tegen op de enorme gangen in het voormalige warenhuis waar ik nu een aantal weken woon, het Anstey’s gebouw in downtown Johannesburg, ofwel het Central Business District (CBD). De kinderen die hier wonen hebben zich die gangen toegeëigend als speelplaats, en de tieners ontmoeten elkaar in de ruime trappenhuizen. Ik word daar steeds nieuwsgierig opgenomen en vrolijk begroet. De kleinere kinderen willen me vaak omhelzen.